درس ششم: اعراب فعل مضارع(1)
فعل مضارع به غیر از صیغه های 6 و 12 در بقیه صیغه ها معرب است .یعنی اعراب(حرکت حرف آخر) آن تغییر میکند.
بر همین اساس فعل مضارع به سه صورت مضارع مرفوع - مضارع منصوب و مضارع مجزوم دیده میشود.
مضارع مرفوع : فعل مضارعی که ضمه آخر فعل یا نون اعراب آن ثابت باشدوحذف یا به چیز دیگری تبدیل نشده باشد. مثال: یجمعُ - یشبعانِ - یهاجمون َ - تکتبین َ - یذهبن َ- یَجِدُ
مضارع منصوب: فعل مضارعی که یکی از حروف نصب بر سرآن اضافه شده باشد. باآمدن حرف نصب اعراب فعل دچار تغییر میشود. به اینصورت که اگر فعل ما در انتها ضمه داشته باشد به فتحه تبدیل میشود و اگر نون اعراب داشته باشد نون آن حذف میگردد. ( بجز صیغه های 6 و 12 )
حروف نصب عبارتند از : اَن(که) کَی(تا اینکه) لِ (تا) حتی(تا اینکه) اِذَن(در این هنگام) لَن( منفی کننده-هرگز)مثال: اَن یجمعَ _ حتی تأخذَ _ کی تتقدمی _ لِتَأکُلوا
حروف نصب علاوه بر ظاهر فعل در معنی فعل هم تغییر ایجاد می کنند . به دو نمونه توجه نمایید:
ادوات نصب (ان_کی_حتی_ل)معنی فعل مضارع را به مضارع التزامی تبدیل می کنند: تطلب:طلب میکنی /لِتطلبَ :تا طلب کنی
نخافُ : می ترسیم / اَن نخافَ : که بترسیم نَرحِلُ : کوچ می کنیم / اَن نَرحِلَ : که کوچ کنیم
حرف «لن» معنی فعل مضارع را به مستقبل منفی تبدیل می کند: لن یعملَ : انجام نخواهد داد
لن تنالوا : نخواهید رسید
درس هفتم:اعراب فعل مضارع (2)
مضارع مجزوم: هر گاه یکی از حروف جزم بر سر فعل مضارع بیاید اعراب فعل مضارع دچار تغییر می گردد. اگر ضمه داشته باشد به ساکن تبدیل می شود و اگر نون اعراب داشته باشد حذف میگردد.( بجز صیغه های 6 و12)
حروف جزم :
1- «لم» معنی فعل مضارع را به ماضی ساده منفی تبدیل میکند: تؤمنون:ایمان می آورید / لم تؤمنوا : ایمان نیاوردید
2 - «لمّا» // // // ماضی نقلی منفی // // : یُهمِلون : کوتاهی می کنند/ لمّا یهملوا : کوتاهی نکرده اند
3- لام امر: برای ساختن فعل امر از صیغه های غایب و متکلم استفاده می شود و معنی فعل را به مضارع التزامیِ همراه «باید» تغییر می دهد.یعبدونَ : عبادت می کنند / لِیعبدوا : باید عبادت کنند نساعدُ :یاری می کنیم / لِنساعد: باید یاری کنیم
4- لای نهی: بیشتر بر سر صیغه های مخاطب می آید و معنی نهی می دهد. لا تحزن : ناراحت نباش لا تنظروا : نگاه نکنید
حروف شرط:ِان(اگر) مَن(هرکس) ما(هرچه) حروف شرط اگر در جمله بیایند دو فعل را مجزوم می کنند که به فعل اول فعل شرط و به فعل دوم
جواب شرط گفته می شود. ما تقولوا فی صدورکم اَعلَم
حروف شرط بر سر فعل ماضی هم می آیند که در اینصورت اعراب آنها محلاً مجزوم خواهد بود. مَن سَکَت َسَلِم َ
اگر فعل شرط و جواب شرط ماضی باشند میتوانند بصورت مضارع ترجمه شوند. هر کس که ساکت باشد سالم بماند.
درس هشتم: معلوم و مجهول
جمله معلوم به جمله ای گفته می شود که فاعل آن مشخص باشد :
ضَرَبَ زَیدٌ عَمراً زید عمر را زد ( زید فاعل است)
جمله مجهول جمله ای است که فاعل آن مشخص نیست.
یُطرَقُ البابُ در کوبیده شد (فاعل؟)
روش تبدیل جمله معلوم به مجهول:
1- حذف فاعل از جمله 2- قرار دادن مفعول به جای فاعل و تغییر حرکات آن از فتحه به ضمه
3- تغییر حرکات فعل . اگر فعل ماضی باشد حرکت حرف ماقبل آخر را به کسره و حرکتهای غیر ساکن ماقبل را به ضمه تغییر میدهیم.
َضرَبَ > ضُرِبَ اِستَخرَجَ> اُستُخرِجَ تَعَلَّمَ >تُعُلِّمَ زَلزَلَ > زُلزِلَ
و اگر فعل مضارع باشد حرکت حرف ماقبل آخر را به فتحه و حرکت حرف مضارعه را به ضمه تغییر می دهیم.
یَفتَخِرُ > یُفتَخَرُ یُهاجِمُ> یُهاجَمُ تَقتُلُ > تُقتَلُ یَسأَََلُ> یُسأَل
چند نکته:
1-در تعیین حرف ما قبل آخر، ضمایری که به فعل متصل هستند را محاسبه نمی کنیم : حسبتم (س) یجادلون (د)
2- فقط از افعال متعدی میتوان مجهول ساخت و از افعال لازم نمی توان. جاء جلس ذهب دخل سافر (لازم) کشف صنع رأی(متعدی)
3- فعل معلوم از نظر جنس و عدد با فاعل خود و فعل مجهول با نایب فاعل خود مطابقت دارد. أَکرَمَ علیٌ فاطمهَ اُکرِمَت فاطمهُ
4- نایب فاعل به سه صورت در جمله می آید: 1- اسم ظاهر : یعنی یک اسم کامل مرفوع که پس از فعل مجهول بیاید:
بُنِیَ مسجدٌ فی مدینه - لا یُغلَقُ بابُه 2- ضمیر بارز :یعنی ضمیری که به فعل مجهول متصل باشد : مُلِئنا - حُرِمتُ -یُترَکوا - یُفتَنونَ
3- ضمیر مستتر : در ماضی صیغه های 4و1 و در مضارع صیغه های 14و13و7و4و1 لم یُشاهد - رُمِیَ - حُذِفَت - تُحَرَّک - اُستُشهِدَ
4- در ترجمه فعل مجهول به فارسی از فعل (شدن) استفاده می کنیم. بَنَی (ساخت) بُنِی(ساخته شد) / یَعرِفُ (می شناسد ) یُعرَف(شناخته می شود)
درس نهم : نواسخ (1) افعال ناقصه
افعال ناقصه کلماتی هستند که بر سر مبتدا و خبر می آیند و اعراب خبر را از مرفوع به منصوب تغییر می دهند اما اعراب مبتدا مرفوع میماند . در این حالت به مبتدا میگوییم اسم افعال ناقصه و به خبر میگوییم خبر افعال ناقصه . افعال ناقصه عبارتند از : کانَ (بود) صارَ (شد - گردید) لَیسَ (نیست) اَصبَحَ ( شد -گردید) مادامَ (تا زمانیکه) این افعال ممکن است که بصورت مضارع بیایند : یَکونُ -یَصِیرُ-یُصبِحُ
اسم افعال ناقصه به سه صورت می آید.
اسم ظاهر : کانت الغابهُ جمیلهً /
ضمیر بارز : هؤلاءِ اصبحوا ائمهً لِلاخرینَ ( ضمیر واو)
ضمیر مستتر : کانَ دَؤوباً فی اعمالِهِ ( ضمیر مستتر هو).
خبر افعال ناقصه به چهار صورت می آید.
1- مفرد : کان اللهُ حکیماً 2-جمله اسمیه: کان التلمیذُ لباسَه نظیفٌ
3- جمله فعلیه: کان علیٌ یذهبُ 4- جار و مجرور : لیس علیٌ فی البیت ِ
اگر خبر افعال ناقصه بصورت جارومجرور باشد خبر افعال ناقصه قبل از اسم آن می آید. ما کان فی بیته مصباح ٌ لیس للفرارِ مجالٌ
افعال ناقصه از نظر جنس تابع اسم خود است : اصبحَ علیٌ مریضاً فَاَصبحَت فاطمهُ حزیناً.
نکته ترجمه : کان + فعل ماضی = ماضی بعید فارسی کَتَبَ= نوشت کان کَتَبَ(کانَ قَد کَتَبَ)=نوشته بود کان + فعل مضارع= ماضی استمراری فارسی یَکتُبُ=می نویسد کانَ یَکتُبُ = می نوشت
درس دهم : نواسخ(2) حروف مشبهه بالفعل-لای نفی جنس
حروف مشبهه بالفعل کلماتی هستند که بر سر مبتدا و خبر می آیند و اعراب مبتدا را از مرفوع به منصوب تغییر می دهند اما اعراب خبر مرفوع میماند. در اینصورت مبتدا میشود اسم حروف مشبهه منصوب و خبر میشود خبر حروف مشبهه مرفوع.
حروف مشبهه عبارتند از : اِنَّ(همانا) اَنَّ(که) لَیتَ (ای کاش) لَعَلَّ (شاید ) لکِنَّ (اما) کَأَنَّ ( مثل اینکه)
اسم حروف مشبهه به دو صورت می آید: 1- اسم ظاهر : لیت الانسانَ یدرک هذا الجمال 2- ضمیر بارز : اِنَّهُ-اَنَّها-لیتَنا - لعلَّکُم - لکِنَّکَ -کَأَنَّکِ
خبر حروف مشبهه مانند افعال ناقصه به چهار صورت می آید.
اگر حرف«ما» به حروف مشبهه متصل شده باشد آنها را از عمل(منصوب کردن) می اندازد به همین دلیل به آن «مای کافّه»(بازدارنده) میگویند.
لای نفی جنس نیز مانند حروف مشبهه بر سر مبتدا و خبر می آید واسم خود را منصوب و خبر خود را مرفوع میکند.
لای نفی جنس معنی «هیچ»میدهد. لا بلیهَ اَصعَبُ مِن الجَهلِ هیچ بلایی دشوارتر از نادانی نیست.
اسم لای نفی جنس «ال» و «تنوین» نمیگیرد. لا الجاهلَ فی الصف (غ) لا جاهلاً فی الصف (غ)
لای نهی و لای نفی بر سر فعل می آیند اما لای نفی جنس برسر اسم .
این مختصردرحدبضاعت اندک علمی اینجانب تهیه شده وهردبیری ممکن است مطالب کمتر یا بیشتری رامهم بداند.
